اقتصادایران آنلاین - فاطمه کاظمی: لالجین بهعنوان پایتخت سفال ایران این روزها با مشکلات زیادی درگیر است. از یکسو موضوع از بین رفتن بافت هنری لالجین است که رغبت گردشگران را برای رفتن به این شهر کم کرده است و از سوی دیگر واردات بیرویه سفال از چین است که به گفته بسیاری از کارشناسان سفال لالجین را زمین زده و ضربههای زیادی به این هنر وارد کرده است. به علاوه این روزها موضوع سمی بودن ظروف لعابدار لالجین مطرح است که به دو سال گذشته بازمیگردد اما به دلیل اهمالکاری و بیتوجهی از سوی مسئولان سازمان میراث فرهنگی همدان چارهای برای آن اندیشیده نشده است.
استفاده از سرب به دلیل کاهش هزینهها
در ترکیبات رنگ سفال همیشه از سرب استفاده میشود، اما با گران شدن سوختهایی مانند نفت و گاز که در کورهها استفاده میشود به کار بردن سرب در رنگ سفال لعابدار افزایش یافته است. یک کارشناس فرهنگی در این باره میگوید: برای پخت یک سفال معمولی در کورهها حدود ۱۰۰۰ تا ۱۳۰۰ درجه حرارت لازم است اما بیشتر سفالگران به دلیل گرانی سوخت حرارت کمتری در حدود ۷۰۰ تا ۸۰۰ درجه وارد میکنند که باعث میشود سمومی که در رنگها وجود دارند از بین نروند. «حسین زندی» میافزاید: علاوه بر این خود سرب یک ماده سمی است و اگر در ترکیب رنگ بیش از حد استفاده شود برای سلامتی مصرفکننده بسیار خطرناک است. پس باید بدانیم کاهش هزینههای تولید ظروف لعابدار به قیمت به خطر افتادن سلامتی افراد تمام میشود.
مسئولان توجه نمیکنند
چندی پیش شرکت IKEA که یک شرکت تولیدکننده لیوان سفالی در سوئد است در فراخوانی از مردم سوئد خواست اگر لیوان لیدا که تولید این شرکت است را خریداری کردهاند به شرکت بازگردانند چرا که این لیوانها به دلیل تحمل نکردن آب داغ قابل مصرف نیستند. حال صاحبان این شرکت را با مسئولان سازمان میراث فرهنگی همدان مقایسه کنید که بعد از گذشت دو سال از این مسئله هنوز اقدامی نکردهاند. زندی در این باره میگوید: در ایران نهاد خاصی وجود ندارد که بر این مسائل نظارت کند. سازمان میراث فرهنگی همدان از ۲ سال پیش از سوی کارشناسان تحت فشار است تا برای حل این مشکل راه حلی در نظر بگیرد، اما هنوز این سازمان واکنشی نشان نداده است. سوال ما این است که چرا چنین مسئلهای برای مسئولان میراث فرهنگی اهمیت ندارد؟
اروپا دیگر ظروف سفالی ایران را نمیخرد
زندی درباره تاثیر این مسئله بر کاهش صادرات ظروف لعابدار به کشورهای دیگر میگوید: یکی از دلایل صادر نشدن سفال لالجین به اروپا همین مسئله سمی بودن است. اتحادیه اروپا به دلیل سمی بودن ظروف لعابدار لالجین از وارد کردن آن خودداری میکند، اما مسئولان دلیل این مسئله را تحریم میدانند و حاضر به پذیرش این حقیقت نیستند. وی در ادامه میگوید: اگر نهادهای دولتی با شکلگیری نهادهای مدنی همکاری کنند و در این زمینه سختگیری نداشته باشند این نهادها راحتتر میتوانند موضوع اطلاعرسانی و آموزش در این زمینه را پیگیری کنند. زندی به مشکل برداشت بیرویه از خاک لالجین نیز اشاره میکند و میگوید: با برداشت بیرویه از خاک لالجین عملا این خاک باارزش به زباله و پسماند تبدیل میشود. در حالی که از همین پسماندهای سفال میتوان مادهای به نام «شاموت» تولید کرد که در فرآوردههای صنایع نسوز کاربرد زیادی دارد.
سفال؛ کالای تزئینی یا کاربردی؟
سربی بودن و سمی بودن ظروف لعابدار شک و شبهای ایجاد میکند مبنی بر اینکه آیا این ظروف قابل استفاده هستند یا نه؟ یک استاد دانشگاه در این باره میگوید: برای ورود به موضوع سمی بودن ظروف لعابدار لالجین ابتدا باید به این مسئله بپردازیم که آیا سفال لالجین یک کالای تزئینی است یا یک کالای کاربردی؟ اگر استفاده از این ظروف تزئینی باشد و موضوع استحکام نیز مطرح نباشد سمی بودن خیلی مهم نیست اما اگر کاربردی باشد موضوع متفاوت است و صحبت از سلامتی مصرفکننده است. «مهدی کریمی منسوب» میافزاید: اگر از بعد تزئینی بودن به ظروف تولید لالجین نگاه کنیم این ظروف چه از لحاظ موتیس و چه از لحاظ طراحی بدنه از الگوی خاصی تبعیت نمیکند و تولیدکننده به نظر خودش هر چه بازار میپسندد را تولید میکند.
همه چیز بر مبنای آزمون و خطاست و البته شانس مطرح است. وی تصریح میکند: در یک سفال تزئینی انواع لعابهایی که استفاده میشود، بدنههایی که به کار میرود و رنگهایی که استفاده میشود خیلی مهم است، اما هیچتوجهی به این مسئله نمیشود. البته این به معنای آن نیست که در لالجین آثار خوب نداریم، اما افسوس ما از کم شدن این آثار خوب است که جذابیتهای بالایی دارد. این کارشناس سفالگری درباره اهمیت رعایت شرایطی در تولید ظروف سفالی کاربردی میگوید: سفال کاربردی خصوصیاتی دارد که رعایت آن گریزناپذیر است. این ظروف باید از نظر طراحی، دسته، بدنه، ارتفاع، ضخامت و وزن کاربردی باشند اما متاسفانه در لالجین این شرایط رعایت نمیشود.
ظروف سربی مشکل بهداشتی دارند
کریمی منسوب در ادامه درباره مشکلات ظروف سربی میگوید: در ظروف لعابدار قدیمی یک ماده گیاهی به نام «قلیاب» استفاده میشد که به دلیل گیاهی بودن هیچ ضرری برای مصرفکننده نداشت اما در چند دهه اخیر به جای آن از سرب یا شیشههای سربی استفاده میشود. البته سرب نباید بهطور کامل از سفال حذف شود، اما مشکل در میزان استفاده از سرب و حرارتی است که سرب در آن ذوب میشود. وی میگوید: از آنجاکه سرب به پایین آمدن دمای پخت کمک میکند بنابراین سفالگران برای کاهش هزینه تولید از سرب بیشتری استفاده میکنند و به اجبار نمیتوانند محصول خوبی تولید کنند. از طرفی به دلیل اینکه کورهها از نظر فنی مشکلدار هستند انرژی بالایی مصرف میکنند و همین هزینههای تولید را بالا میبرد. اگر این کورهها اصلاح شود و ایمنی و معماری آنها مورد بازبینی قرار بگیرد دیگر شاهد چنین مشکلاتی نخواهیم بود.
دولت حمایت کند
به گفته بسیاری از کارشناسان واردات سفال چینی در چند سال اخیر مشکلات فراوانی برای تولیدکنندگان سفال لالجین ایجاد کرد، اما چندی است که صحبت از کم شدن این واردات است و همین باعث شده سفالگران لالجین جانی دوباره بگیرند و به فکر احیای محصولات فراموش شده بیفتند. بنابراین اگر از تولیدکنندگان حمایت شود و دولت بپذیرد انرژی را با قیمت کمتری در اختیار سفالگر قرار دهد و از طرفی وزارت بهداشت و نهادهای مدنی در زمینه آموزش فعالتر شوند شاید دیگر شاهد این مشکلات نباشیم.
سفالهای لالجین سمی شدهاند
نامیده شدن شهر لالجین به پایتخت سفال ایران بهتدریج تبدیل به طنزی تلخ میشود. این روزها در همان پایتخت سفال ایران، سفال چینی میفروشند و لالجین را اینروزها «لالهچین» میخوانند. چرا؟ چون فروشندگان تمایل کمتری به سفال لالجین دارند و تولیدکنندگان هم با مشکلات فراوان دستوپنجه نرم میکنند.
روزگاری سفال لالجین به تمام اروپا صادر میشد اما اکنون اتحادیه اروپا دیگر اجازه ورود سفال لعابدار لالجین به کشورهای عضو این اتحادیه را نمیدهد.
صادرات سفال لالجین به آلمان نیز که مهمترین خریدار سفال ایران بود، قطع شده است؛ نه بهدلیل تحریم بلکه موضوع اصلی، کیفیت سفال ایرانی است. در سالهای اخیر در لعابکاری سفالها از لعابهای آماده که برای ساخت کاشی و سرامیک ساختمانی استفاده میشود و دارای ترکیبات سرب است، استفاده شده است.لعابهای آماده سمی هستند و آسیبهای جبرانناپذیری به استفادهکنندگان از ظروف سفالیای که با چنین لعابهایی ساخته میشوند، میرسانند.
دیگر اینکه برای پخت سفال در کورهها حرارتی بیش از یک هزار درجه نیاز است تا ظروف سفالین سمزدایی شوند که بهعلت گرانشدن مواد سوختی و حاملهای انرژی، تولیدکنندگان ناچارند در حرارتی کمتر از 700درجه سفالها را بپزند. این اقدام کیفیت کالاها را پایین آورده و سلامت مصرفکنندگان را نیز تهدید میکند.تولید چنین کالاهایی در حالی انجام میشود که هیچ نهادی تاکنون بر این موضوع نظارت نداشته و بهویژه وقتی خطر استفاده از ظروف لعابدار سمی بیشتر میشود که برخی خریداران صنایعدستی سفالی از ظروف سفالی با هدف تهیه مواد غذایی و پختوپز استفاده میکنند.
مهدی کریمی، کارشناس سفال و مدرس دانشگاه درخصوص سفالهای سمی تولیدشده در برخی کارگاههای صنایعدستی در لالجین میگوید: در ترکیب لعاب همیشه سرب وجود دارد اما در سالهای اخیر از این ماده بیشاز حد مجاز استفاده میشود که موجب خطرناکشدن لعابها شده است.
کریمی میگوید: سفالگران برای پایینآوردن دمای ذوب، ترکیب سرب را افزایش میدهند و متأسفانه دستگاههای نظارتی نیز در این خصوص سکوت کردهاند. البته اگر حمایتهای بیشتری از تولیدکنندگان صنایعدستی در بخش سفال انجام میشد و یارانه صنعت و سوخت آنها حذف نمیشد سفالگران دست به این اقدام نمیزدند.
لالجین البته با بیش از 400سال سابقه در صنعت سفال هنوز در جهت برندسازی گام برنداشته است؛یعنی بهدلیل اینکه تولید سفال درخور نیازهای روز نیست و کیفیت فدای کمیت شده، نشان معتبری از صنعت سفال در این شهر کمتر دیده میشود.با آنکه لالجین را پایتخت سفال ایران نامیدهاند اما این شهر و محصولاتش نقش کمرنگتری در جشنوارهها و فستیوالها بهخصوص در دوسالانه سفال کشور دارند و هرگز دوسالانه سفال ایران در این شهر برگزار نشده است.
تا دهه60 بیش از 600 کارگاه ساخت سفال به شیوه سنتی در شهر لالجین فعالیت میکردند اما امروز بیشتر این کارگاهها قربانی توسعه شهر شدهاند. پایتخت سفال ایران حتی در طراحی شهری لالجین نیز لحاظ نشده و شهرک صنعتی که بهمنظور سازماندهی این کارگاهها ایجاد شده است، توانایی پاسخگویی به تمامی تولیدکنندگان را ندارد. سفالگران نیز توان خرید کارگاه در این شهرک را ندارند و از آنجا که کارگاههای سنتی در بافت قدیم و اصلی شهر قرار گرفتهاند، شرایط مناسبی برای تولید سفال وجود ندارد. باوجود این مشارکت نهادهای مردمی در تصمیمسازیها بهمنظور حل مسائل این شهر ضعیف است. ایجاد پژوهشگاه و مراکز مطالعات سفال، استفاده از نخبگان و هنرمندان، مسئولیتدادن به شهروندان، تبلیغات صحیح، نظارت بر کیفیت توسط یک نهاد بیطرف و تخصصی، مدیریت پسماند و نوآوری و سرمایهگذاری در صنعت سفال کشور میتواند پایتخت سفال ایران را از مشکلات موجود در آن و ورشکستگی صنعت سفال (بهعنوان یکی از رشتههای صنایعدستی کشور) رها کند.
حسین زندی
دوستدار میراث فرهنگی همدان
http://www.hamshahrionline.ir/details/224160 لینک مطلب:
http://hamadanblog.mihanblog.com/