ظرفیت های نوروز به عنوان یک « فرهنگ»

هنگام نوشتن این مطلب با خبر شدم مردم شناس برجسته استاد محمود روح الامینی که در زمینه جشن های ایرانی آثار ماندگاری برجا گذاشته از دنیا رفت.از آنجا که در این یاداشت از آثار گرانبهای وی بهره مند شده،  وظیفه می دانم آن را به روان این استاد گرانقدر تقدیم کنم          یادش گرامی   

بیست  ششم اسفند ماه هشتادونه   

حسین زندی 

ظرفیت های نوروز به عنوان یک « فرهنگ»

صحرا رخ خود به ابر نوروز بشست / وین دهر شکسته دل زنو گشت درست

با سبزه رخی به سبزه زاری می خور / بر یاد کسی که سبزه از خاکش رست

نوروز از جمله پدیده هایی است که به دلیل اهمیتش همواره مورد ارزیابی پژوهشگران بوده و آنچه از تو در توهای تاریخ گذشته و در طول هزارها به صورت مکتوب و شفاهی به دست ما رسیده گواه این امر است آثاری که در قرون اولیه هجری پدید آمده مانند آثارالباقیه ، زین الاخبار، تاریخ بخارا، نوروز نامه، اشعار شعرای نامدار همچنین در یک صد سال اخیر به هزاران مقاله و صدها کتاب رسیده است این روند همواره ادامه دارد در پی یافتن چرایی و چگونگی پیدایش این جشن بزرگ سخن ها می رود و هرکسی از ظن خود بدان می نگرد. اما نکته جالب توجه این است که در سال های اخیر با پیشرفت علم و پدید آمدن و تکامل علوم جدید مانند مردم شناسی، انسان شناسی، زبان شناسی، اسطوره شناسی و علوم اجتماعی و.... این راه را هموارتر کرد و در کنار آن که سوال های جدیدی مطرح کرده پژوهشگران را به پاسخ نزدیک کرده است.

-زندگی مردمان پیوسته با اسطوره ها و باورهایشان رابطه دو سویه داشته است و این یکی از رموز ماندگاری جشن ها و آیین هایی مانند نوروز است از همین روی پیگیری شکل گیری آیین ها، مناسک بویژه نوروز در دل اسطوره ها بی ثمر نیست اساتیدی مانند زنده یاد مهرداد بهار آثار گرانباری در این زمینه دارند. وی خاستگاه نوروز را بین النهرین دانسته است و قدمت آنرا به سه هزار سال پیش از میلاد می رساند و این جشن را برگرفته از جشن های آفرینش در این منطقه که در دوره های مختلف و در فصل آغاز مهر و بهار برگزار می شده می داند. اما برخی هم تفاوت های زمانی و ساختاری جشن ها و ویژگی های قوم شناسی منطقه اشاره می کنند و این فرضیه را رد می کنند و نوروز را جشن کاملا ایرانی می دانند .

-انسان ایرانی نوشدن روزگار و زایش دوباره طبیعت را دستمایه اسطوره آفرینش قرار داده و این ایام را زمان آفرینش دانسته است باور داشتن به بی مرگی، حلول و تناسخ، باز زایی و دوباره زنده شدن که همچنان در بین ایرانیان رواج دارد از تحول و دگرگونی و نو شدن طبیعت در فصل بهار سرچشمه گرفته است و یا نقش اسطوره جمشید در نوروز از همین دست است . جمشید برای ایرانیان باستان مانند حضرت سلیمان در بین مسلمانان است و هر اتفاق و پدیده مقدس و خوبی بدو نسبت داده شده است .جالب است که این رخداد ها بیشتر در نوروز توسط جمشید به وقوع پیوسته است ،تجدید دین با پیروزی بر اهریمن ،نجات    مردم از خشکسالی ، به فرمان درآوردن دیوان ،روز بر تخت نشستن ،تعیین اوزان و مقادیر، کشف شکر و نیشکر(شیرینی)،کندن جوی ها و آب راه ها جهت شستن گناهان همگی باور هایی است که به جمشید جم و نوروز مرتبط است . نکته دگر این که امروز بکتاشی های ترکیه به اعیاد و جشن های خود «جم» می گویند . به نظر می رسد این نامگذاری از باور به جمشید سرچشمه گرفته است و  آمده است که نامگذاری تخت جمشید نیز چنین است. از ویژگی های این جشن به قدرت مندی،فراگیری،زندگی بخشی و... می توان اشاره کرد به طور مثال نوروز بزرگترین و فراگیرترین جشن شرق است که بیش ازدوازده کشور از جمله :ایران،تاجیکستان، افغانستان، آذربایجان، کردستان عراق، ترکیه و... برگزار می شود و بدین جهت از این کشورها با عنوان حوزه فرهنگی نوروز یاد می شود . در بین مردم هر کشوری هر قومی با خصوصیات و ویژگی های خاصی برگزار می شود بدون آن که به چهارچوب اصلی این جشن بزرگ آسیبی برسد . نوروز به عنوان سرمایه ای عظیم و مشترک بین مردمان تاثیر متقابلی در رشد و پویایی  باشندگان سرزمین های حوزه نوروز یا«ایران فرهنگی» دارد.و از آن می توان برای تحکیم وحدت ملت های منطقه و همگرایی بین کشورها بهره برد.

-جشن آفرینش انسان ،نوزایی طبیعت، رستاخیز طبیعت،... تعابیر و عناوینی است که به نوروز داده می شود در کنار این ها می توان از نوروز به عنوان یک فرهنگ نام برد . نوروز تنها یک جشن نیست یک فرهنگ است که در آن جشن ها ،آیین ها و عناصر مختلف حضور دارند تا انسان را به آغازی دوباره نوید دهند . همه باورمندان مذاهب و ادیان از هر کشوری و قومی با اندیشه های گوناگون در کنار یکدیگر بی هیچ اختلافی از آن بهره مندند.

جشن های نوروزی را می توان به دو دسته تقسیم بندی کرد جشن های پیش و پس از سال نو . در جشن ها و آیین هایی که در پنجه مسترقه یا پنجه دزدیده برگزار می شود مانند جشن سوری (چهار شنبه سوری)میر نوروزی ، حاجی فیروز ،کوسه گردانی، فال گوش، شال اندازی و ده ها آیین دیگر . و دسته دوم: جشن های پس از نوشدن سال از جمله : نوروز کوچک، نوروز بزرگ، سیزده بدر و جشن های مذهبی که در آن ادغام شده اند مانند تولد زرتشت همه و همه جشن ها و مراسمی اند که  بنابر ویژگی های قومی و منطقه ای به زیبایی برگزار می شود و هر یک بررسی و پژوهشی گسترده را می طلبد و نکته دیگر اینکه باورمندان ادیان مختلف هر یک بدان رنگ و بویی مذهبی می بخشند و نوروز را جشن دینی می دانند مثلا زرتشتی ها آن را بر این اساس که زرتشت در ششم فروردین متولد شده و... جشنی زرتشتی می پندارند اما بایدتوجه داشت که در هیچ یک از کتب مقدس از جمله اوستا نامی از این جشن برده نشده شیعیان نیز وقوع قدیر خم و چند اتفاق دین و احادیث دیگر را در نوروز می دانند. و این نشان از قدرتمندی نوروز در ادوار گذشته است که از عناصر مذهبی بهره جسته اما تبدیل به جشن مذهبی نشده است و به عنوان جشن مردمی غیر دینی تا امروز عامل وحدت مردمان بوده است.

-از این عنصر گرانبها می بایست به عنوان میراث ملی برای حفظ هویت فرهنگی و گسترش صلح در جهان به ویژه ایران فرهنگی «حوزه فرهنگی نوروز» استفاده کرد و ثبت نوروز را به عنوان میراث معنوی در یونسکو به فال نیک گرفت و نوید فصلی نو و بهتر را داد همانگونه که نوروز این رسالت را داراست

منابع:

1-روح الامینی،محمود/آیین ها و جشن های کهن در ایران امروز/تهران/آگاه/1376

2-آموزگار، ژاله/نوروز/ماهنامه کلک/شماره 23،24/بهمن و اسفند1370

3-بهار، مهرداد/پژوهشی در اساطیر ایران/تهران/آگاه/1375        

این مطلب با عنوان نوروز پلی برای ایران فرهنگی به تاریخ26 اسفند 1389 در روزنامه روزگار  چاپ http://roozegardaily.com شده است